X  Używamy plików cookie i podobnych technologii w celach statystycznych. Korzystanie z witryny bez zmiany ustawień Twojej przeglądarki oznacza, że będą one umieszczane w Twoim urządzeniu końcowym. Pamiętaj, że zawsze możesz zmienić te ustawienia.  Dowiedz się więcej. 

Zjawiska: Blaxploitation

Blaxploitation to gatunek filmowy, stworzony w obrębie kina afroamerykańskiego, którego największy rozwój przypada na lata 70. XX wieku. Nazwa powstała poprzez złączenie dwóch wyrazów BLAX od „blackness” (czerń) i EXPLOITATION (eksploatacja, wykorzystywanie), a wymyślił ją członek Krajowego Stowarzyszenia Postępu Ludzi Kolorowych w Los Angeles, Junius Griffin.

Blaxploitation cechuje zazwyczaj niski budżet produkcji, wynikająca z tego nienajlepsza jakość wykonania, a także szybkie tempo powstawania nowych produkcji. Filmy nurtu są budowane dosyć schematycznie, co przejawia się m. in. systematycznym występowaniem określonych typów postaci, do których należą: alfons, gangster, handlarz narkotyków, prostytutka, czy twarde kobiety znające sztuki walki — np. karate. Miejscem akcji jest zazwyczaj Harlem, czarna dzielnica Nowego Jorku. Filmy tego nutu były aktualne, błyskawicznie kręcone komentowały bieżące wydarzenia np. wojnę w Wietnamie. Zaskakiwały dosłownością oraz epatowały erotyką. Stały się ulubionym gatunkiem społeczeństwa afroamerykańskiego, pragnącego filmów bez cenzuralnych ograniczeń. W grindhouse’ach i kinach typu drive-in w latach 60. i 70. królowała przemoc, seks i degeneracja. Amerykański filmoznawca Jeffrey Sconce sklasyfikował nurt „exploitaition” jako element „paracinema” — twórczości okołofilmowej, która wyłamuje się standardowemu opisowi dzieła filmowego.

Nurtu blaxploitation nie wolno rozpatrywać bez kontekstu walki o prawa czarnych Amerykanów z lat 60. i 70. XX wieku. Zapoczątkowany w latach 60. ruch domagał się pełnych i realnych praw obywatelskich dla czarnoskórej części społeczeństwa. Najbardziej radykalnym odłamem były Czarne Pantery — amerykańska organizacja polityczna utworzona w celu ochrony czarnej mniejszości w USA. Postrzegana była jako centrum „czarnego rasizmu” i aktywnie, często nawet zbrojnie, walczyła o prawa Afroamerykanów.

Aktywistów Panter uważano w USA za ikony kontrkultury i buntu. Ostatecznie organizacja skupiła się na problemach społecznych. Jej zwolennicy zaapelowali też do czarnoskórych filmowców, aby zainteresowali się tematem społeczeństwa afroamerykańskiego, co stało się zarzewiem powstania nurtu blaxploitation.

Obrazem uznawanym za pierwszy film nurtu jest powstały w 1971 roku Sweet Sweetback’s Baadasssss Song, wyreżyserowany i zagrany przez Melvina Van Peeblesa. Mimo, że była to niskobudżetowa produkcja, której bohaterem był czarnoskóry przestępca walczący z policją „białych” to film stał się pierwszym sukcesem komercyjnym nurtu i spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem. Jak mówią źródła pisane, Huey P. Newton, jeden z założycieli organizacji Czarnych Panter, nakazał tuż po nakręceniu filmu, aby każdy kandydat chcący wejść w szeregi ugrupowania uprzednio zapoznał się dokładnie z filmem Van Peeblesa.

Wyprodukowane w latach 70. XX wieku filmy tego nurtu koncentrują się na pokazywaniu czarnoskórych kobiet i mężczyzn w rolach antybohaterów walczącym przeciw światu wielkiego biznesu skorumpowanego przez białych ludzi. Afroamerykanie od zawsze przedstawiani byli w kinie amerykańskim stereotypowo — jako kelnerki, służące, robotnicy lub chłopcy do czyszczenia butów. Pierwsze filmy blaxploitation nie przyniosły jednak znaczących zmian. Cios stereotypom zadało dopiero pojawienie się na ekranach, a chwile potem wielki światowy sukces — najistotniejszego filmu gatunku Shaft w reżyserii Gordona Parksa (1971). Film zarobił 13 mln dolarów przy budżecie wynoszącym nieledwie 1.1 miliona. W postać głównego bohatera detektywa Johna Shafta wcielił się Richard Roundtree. O rozmiarze sukcesu świadczy choćby fakt, że główny temat muzyczny z Shafta skomponowany przez Isaaca Hayesa (Theme from Shaft) otrzymał w 1972 roku Oscara za najlepszą piosenkę filmową, Złoty Glob i nagrodę Grammy. Był to pierwszy Oscar dla Afroamerykanina w nieaktorskich kategoriach. Film doczekał się dwóch kontynuacji: Wielka wygrana Shafta (1972) i Shaft w Afryce (1973) oraz remake’u z 2000 roku pt. Shaft z Samuelem L. Jacksonem w roli głównej.

W nurt blaxploitation wpisują się również filmy grozy, takie jak Blacula Williama Craina (1972), Blackenstein Williama A. Leveya (1973) czy Dr. Black and Mr. Hide Williama Craina (1976).

W filmach nurtu wykorzystywana była muzyka związana z takimi gatunkami i stylami jak soul, rytm oraz funk. Wspomniany kompozytor Isaac Hayes, w czasie swej długoletniej kariery wywarł olbrzymi wpływ na pokolenia Afroamerykańskich muzyków. Komponował głównie soul, rhytm & blues oraz urban music. Był też jednym z prekursorów rapu. Hayes stał się symbolem dumy z przynależności do Czarnoskórych Amerykanów.

Kino blaxploitation odegrało też istotną rolę emancypacyjną. Ukazało czarnoskórą kobietę jako niezależną od „bogatego, białego pana”, pełną seksapilu postać. Coraz częściej kobiety stawały się protagonistkami, to one wcielały się w filmach akcji w rolę „superwomen”, kończąc tym samym okres męskiej dominacji. Ważną aktorką wykreowaną przez kino blaxpoitation jest Pam Grier, znana ze współczesnych filmów Quentina Tarantino. Szczególnie znane są jej kreacje aktorskie w filmach Coffy (1973) oraz Foxy Brown (1974). Uparte i niewzruszone postaci samodzielnych kobiet walczyły z bandytami, silnymi oprawcami. Imponowały nie tylko mężczyznom, ale również kobietom, które zazdrościły im odwagi. Pam Grier mówiła w jednym z wywiadów: „Jestem dumna z tego, że ludzie postrzegają mnie jako silną czarnoskórą kobietę, ale jestem mieszanką różnych nacji: hiszpańskiej, chińskiej i filipińskiej. Mój ojciec był czarnoskóry, moja matka wywodziła się z Indii. Byłam wychowana w katolicyzmie, ochrzczona jako metodystka, a wyszłam za mąż jako muzułmanka”. W książce Women of Blaxploitation Yvonne D.Sims zauważa, iż bez kobiecych postaci w filmach tego gatunku, trudno wyobrazić sobie wykreowaną przez Sigourney Weaver postać porucznik Ellen Ripley z serii filmów Obcy.

Filmy gatunku blaxploitation zaspokajały popyt na rozrywkę skierowaną — poprzez koncentrowanie się na czarnoskórych bohaterach — do czarnoskórej widowni i były wśród niej niezwykle popularne. Niektórzy badacze podnoszą także fakt, iż takie kino było na swój sposób popularne także wśród białej widowni. Konwencja, która przypominała klasyczne filmy gangsterskie, powodowała jednak sprzeciw niektórych organizacji afroamerykańskich. Uważały one, że filmy tego nurtu upowszechniają negatywny wizerunek Afroamerykanina utożsamianego z gangsterem.

W latach 80. Afroamerykanie na stałe zagościli na ekranach, a przemysł filmowy przestał się interesować się kinem tego nurtu. Filmy blaxploitation stanowią jednak znaczącą część historii amerykańskiego kina. Odzwierciedlają historyczny postęp jakiego czarnoskórzy dokonali w Ameryce. Wielu uznanych twórców niejednokrotnie czyniło odniesienia do tego gatunku, m. in. Quentin Tarantino w filmach Jackie Brown (1997), Kill Bill (2003) i Death Proof (2007). Nurt ten wywarł także wpływ na muzykę hip-hop, a twórcy wykorzystywali konwencję kina „blaxploitation” w swoich teledyskach.

Nurt doczekał się swoistego uhonorowania w roku 2000. Powstał wtedy wspomniany remake filmu Shaft z udziałem gwiazdy Hollywood Samuela L. Jacksona w roli detektywa Shafta. Był to hołd złożony przez wielkie wytwórnie kinu blaxploitation i zarazem współczesna interpretacja klasycznego filmu gatunku. W tym samym 2000 roku oryginalny Shaft z 1971 roku został oficjalnie wpisany na listę filmowego dziedzictwa USA — do National Film Registry.

Program 2012

Google Translate